مسیر ناهموار اجرای “اقدام مشترک” شش ماهه ژنو
سرانجام طرح اجرائی توافق مقدماتی ژنو به تایید ایران و ۱+۵ رسید و طرفین قبول کردند تا از ۲۰ ژانویه اجرای مفاد “اقدام مشترک” به صورت مرحله‌ای آغاز شود.
طی 6 تا ۸ مرحله تمامی مفاد توافقنامه در مدت شش ماه باید اجرا شود و تا ۲۰ جولای پایان یابد. آن گونه که عراقچی معاون وزارت خارجه ایران اعلام کرده، توافقات حالت مکتوب و رسمی ندارد و به صورت شفاهی منعقد شده‌اند.
در مرحله اول امریکا و غرب می‌پذیرند که تلاش برای کاهش خرید نفت ایران را متوقف کنند و تحریم‌های مربوط به فلزات گرانبها و قطعات یدکی هواپیما و صنعت خودرو هم برداشته شود.
تعهد طرفین در اجرای هر مرحله که تکالیفی را همزمان برای آنها ایجاد می کند، تضمین موفقیت طرح اجرائی است.
پیش‌نویس اولیه توافق بر سر اجرا پس از سه دور مذاکرات چند روزه و فشرده بین تیم‌های کارشناسی ایران و ۱+۵ حاصل شد. سپس عراقچی از ایران و هلگا اشمیت در ژنو با هم چند جلسه در هفته گذشته برگزار کردند.
در میانه راه وندی شرمن هم به جمع آنها پیوست تا روز یکشنبه 12 ژانویه اعلام شد که پایتخت‌های هفت کشور توافقات عراقچی و اشمیت را پذیرفته‌اند. مرحله اجرایی نیز با نقش‌آفرینی بیشتر آمریکا در ۱+۵ کار به پایان رسید.
مفاد طرح اجرائی
عراقچی مراحل اجرائی را این چنین تشریح کرد: «گام اول توافق ژنو از ۲۰ ژانویه شروع می‌شود. اقداماتی که قرار است ما در خصوص تعلیق ۲۰ درصد انجام دهیم و اقداماتی که قبول کردیم انجام نشود و جلوتر نرود، از ۲۰ ژانویه اجرایی خواهد شد. به جز یک مورد از هر دو طرف و آن یک مورد از سوی آنها پرداخت 4.2 میلیارد دلار از دارایی های ایران در خارج از کشور و آزاد شدن آنها و از سوی ما تبدیل مواد غنی شده ۲۰ درصد به اکسید یا رقیق سازی آن است.» (منبع)
آزادسازی 4.2 میلیارد دلار از دارایی های بلوکه شده ایران در ۸ نوبت مختلف انجام می‌شود و اقدامات طرفین همزمان صورت می‌گیرد.
ار حرف‌های عراقچی می‌توان نتیجه‌گیری کرد که در مرحله اول امریکا و غرب می‌پذیرند که تلاش برای کاهش خرید نفت ایران را متوقف کنند و همچنین تحریم‌های مربوط به فلزات گرانبها و قطعات یدکی هواپیما و صنعت خودرو برداشته شود. ایران در عوض در ۳۰ دی ماه غنی‌سازی بیست درصدی را قطع می‌کند.
ایران نیمی از ذخیره 196 کیلوگرمی اورانیوم غنی شده با غلظت بالا را در شش ماه اول تبدیل به اکسید می‌کند و نیم دیگر را در شش ماه آینده.
آزادسازی 4.2 میلیارد دلار از دارایی های بلوکه شده ایران در هشت نوبت انجام می‌شود که تاریخ های مختلفی دارند.
اقدامات طرفین همزمان صورت می‌گیرد و زودتر و دیرتر ندارد. بازرسان آژانس راست‌آزمایی و نظارت بر اقدامات ایران را به صورت گسترده‌تری انجام می‌دهند. کمیته‌ای متشکل از نمایندگان ایران و ۱+۵ بر مراحل اجرای اقدام مشترک نظارت می‌کند. گفتگو بر سر موافقتنامه جامع دو تا سه هفته بعد از شروع گام اول طرح اجرائی آغاز خواهد شد.
کاترین اشتون نیز تایید کرد که ۱+۵ و ایران به تفسیری مشترک از نحوه اجرای مدالیته به عنوان اولین گام از اقدامات ۶ ماهه‌‌ای دست یافته‌اند و ۲۰ ژانویه نقطه شروع است.
تندروهای آمریکایی فعلا حد نصاب لازم برای عبور از وتوی اوباما را ندارند اما حمایت اسرائیل و عربستان سعودی موضع آنها را تقویت خواهد کرد.
موضع گیری اوباما
رئیس جمهور آمریکا نیز با صدور بیانیه‌ای از توافق بر سر اجرای اقدام مشترک شش‌ماهه استقبال کرد و گفت برای یک دهه این اولین بار است که حکومت ایران می‌پذیرد پیشرفت در برنامه هسته‌ای خود را متوقف سازد و از برخی مراحل اصلی عقب‌نشینی کند. او مزیت‌های این توافق را توقف غنی‌سازی اورانیوم با غلظت بیست درصدی، عدم نصب و بهبود سانتریفیوژهای جدید و استفاده از سانتریفیوژهای نسل پیشرفته‌تر و نظارت بیشتر و متناوب‌تر بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران اعلام کرد. در عوض غرب بخشی از تحریم‌ها را به صورت محدود و تدریجی بر خواهد داشت. اما اصل تحریم‌ها به غیر از مواردی که ذکر شده ادامه می‌یابد.
اوباما همچنین تهدید کرد که اگر ایران به توافقاتش عمل نکند، تحریم‌ها افزایش خواهند یافت. او ضمن تشکر از کنگره امریکا برای تصویب تحریم‌های که از دید وی جمهوری اسلامی را به پای میز مذاکره کشاند، اضافه کرد که در صورت تصویب تحریم‌های جدید در سنا آن را وتو خواهد کرد چون این امر، به پیشرفت مذاکرات آسیب می‌زند. او از قانونگذاران امریکایی خواست اجازه دهند تا راهکار دیپلماسی آزموده شود.
فرجام طرح اجرائی
قابل پیش‌بینی بود که با توجه به مراحل مخفی و علنی گفتگو های ایران و امریکا توافقنامه مقدماتی تصویب و اجرا می‌شود ولی با توجه به حساسیت موضوع، دخیل بودن متغیر های متعدد و طولانی بودن بحران مسیر اجرائی شدن توافقات کشدار و توام با افت و خیز شد.
اصول‌گرایان افراطی با توجه به حمایت رهبری از عملکرد تیم مذاکره‌کننده توانایی بازدارندگی و یا وقفه در روند اجرای اقدام مشترک را ندارند.
طبق اظهارات عراقچی، دلیل کندی مذاکرات گروه های کارشناسی وجود اختلاف نظر بر سر تفسیر از قرار داد و چگونگی اجرای تکالیف بوده است.
از ناحیه ایران پرداخت وجوه بلوکه شده و زمانبندی رفع تحریم‌ها و تضمین توقف تلاش غرب برای کاهش فروش نفت ایران مسائل اختلافی بود. از سوی غرب محکم‌کاری برای عدم نصب نسل جدید سانتریفوژها، چگونگی اجرای تعلیق تولید سوخت هسته‌ای با غلظت بالا و اکسید کردن محموله اورانیوم غنی‌شده بیست درصدی و محدوده فعالیت‌های پژوهشی هسته‌ای ایران چالش‌برانگیز بود.
اکنون نیز در مسیر گام‌های شش‌گانه اجرائی احتمالا مشکلات و اختلاف نظر هایی پیش خواهد آمد اما بعید به نظر می‌رسد که منجر به ایجاد اخلال در اجرای کامل اقدام مشترک شود. هرگونه اختلاف‌نظر احتمالی می‌تواند مدت زمان آن را به تاخیر بیاندازد.
البته چگونگی انجام تعهدات از سوی طرفین و میزان تطبیق عملکرد آنها با طرح اجرائی و انتظارات بر مبنای درک مشترک تعیین‌کننده خواهد بود.
در این میان مخالفان داخلی ایران و آمریکا نیز متغیری تاثیرگذار هستند. اصول‌گرایان افراطی در ایران تا کنون علی‌رغم همراهی کلی، سنگ‌اندازی‌هایی در مسیر توافقات داشته‌اند اما با توجه به حمایت رهبری از عملکرد تیم مذاکره‌کننده توانایی بازدارندگی و یا وقفه در روند اجرای اقدام مشترک ۶ ماهه را ندارند.
توافقات حالت مکتوب و رسمی ندارند و به صورت شفاهی منعقد شده‌اند. تعهد طرفین در اجرای هر مرحله که تکالیفی را همزمان برای آنها ایجاد می کند، تضمین موفقیت طرح اجرائی است.
چنین هدفی نیز فعلا در دستور کار نیست تلاش‌های آنها برای جلوگیری از تغییر در سیاست خارجی خصمانه بعد از مذاکرات است.
تلاش برای تصویب طرح غنی‌سازی ۶۰ درصدی اورانیوم در مجلس نیز بیشتر اقدامی روانی برای خنثی‌سازی تصویب تحریم‌های بیشتر در سنای آمریکا است.
اما در آمریکا کار سخت‌تر است. گرایش تندرو که برای تصویب تحریم‌های جدید سرسختی نشان می دهد، به راحتی میدان را ترک نمی‌کند. رابطه بین کاخ سفید با کنگره و مدافعان تشدید سخت‌گیری نسبت به حکومت ایران در سنای امریکا به نحو فزاینده‌ای رو به وخامت است.
بیانیه تند شورای امنیت ملی امریکا و متهم کردن اعضاء کنگره به جنگ‌طلبی و تهدید اوباما به وتو، آنها را تحریک به واکنش تلافی‌جویانه می‌کند. اما آنها فعلا حد نصاب لازم برای عبور از وتوی اوباما را ندارند و دست‌یابی به ان نیز در شرایط فعلی دشوار است. حمایت دولت‌های اسرائیل و عربستان سعودی موضع آنها را تقویت خواهد کرد.
علی‌رغم وجود این چالش‌ها، چشم‌انداز روشنی پیرامون اجرای طرح شش ماهه وجود دارد اگر چه ممکن است از مسیر پر سنگلاخ و توام با فراز و نشیب بگذرد.
گفتگو بر سر توافق جامع و همیشگی نیز به زودی شروع می‌شود ولی موفقیت در آن بستگی به فرجام اقدام مشترک 6 ماهه دارد. از این رو فعلا گمانه‌زنی معتبر در این خصوص ممکن نیست.
